Herinneringen van mijn vader Édesapám börtönélményei

11. Lorincz Janos

Geboren: 28 september 1922; geboorteplaats: Kisdoba bij Zalau;

staatsburgerschap: Roemeens; nationaliteit: Hongaars; geloof: gereformeerd;

gehuwd; twee kinderen; predikant; veroordeeld tot twaalf jaar; overleden: 30

mei 1998.

"Waar mensen zijn, is niet alleen tragedie, maar ook komedie."

Ook tijdens het communisme was er in zekere zin sprake van

godsdienstvrijheid. Op welke manier kunnen wij de kerk gebruiken in onze

dienst? Die vraag hield de heren van de systeem bezig. Er was sprake van

erkenning van sommige kerken, maar de rest werd onwettig verklaard.

Natuurlijk hadden ook de kerken die werden geduld te maken met barrières.

Zij functioneerden -zoals de grote Hongaarse dichter Arany János ooit zei-

met afgesneden vleugels. Het geloof werd strikt beperkt. Het mocht zich

alleen uiten tussen de muren van de kerk en gebedshuizen. Maar zelfs daar

was iemand niet veilig. Iedereen werd geschaduwd. Ze hielden precies in de

gaten wie naar de kerk ging en wat daar werd gezegd. En vaak werd dat

verdraaid en verkeerd geïnterpreteerd.

Ik geef twee voorbeelden van de aard van deze 'godsdienstvrijheid.' Ik kwam

in aanraking met oudere, zogeheten reformadventisten. Voor de tweede

wereldoorlog zaten ze nog samen met Gheorghiu-Dej gevangen. De communisten

beloofden hen volle geloofsvrijheid, als zij maar eenmaal aan de macht

waren. Welnu, deze tijd brak aan. Maar ze gingen opnieuw naar de gevangenis.

Degenen die nog in de vrijheid waren, vraagden audiëntie aan bij

Gheorghiu-Dej. Ze herinnerden hem aan zijn belofte. Hij antwoordde echter:

"Jullie moeten volgens de wetten van de staat leven. Als je die onderhoudt,

zal niemand je kwaad doen." Ze beriepen zich toen op hun leer. Maar de

machthebber zei: "Als jullie de wetten van de staat niet onderhouden, kan ik

niets voor je doen."

Het tweede geval betreft de onderbisschop van de Grieks- Katholieke Kerk van

Gherla. Hij had een gemeentelid, een ambtenaar, een vurige Roemeen, die in

de tijd van de Hongaarse bezetting de Roemeense vlag meesjouwde in

optochten. Na de machtsovername door de communisten trok hij zich terug.

Toen de onderbisschop hem vroeg: "Wat is er met je gebeurd?" antwoordde hij:

"De Hongaren waren slecht, maar toch Gods mensen. Maar de huidige leiders

zijn mensen van de duivel."

Welke Christus waren de Roemeense communisten bereid als wettig te erkennen?

Zo een die zich voor hen neerboog; Die hen in de tijd dat zij Hem zouden

doden alsnog zou loven en prijzen. Maar een Christus Die hen de waarheid zou

aanzeggen, was illegaal en onduldbaar. Zo iemand zou verbannen worden.

Wat gebeurde met degenen die deze de waarheid aan het licht brengende

Christus durfde navolgen? Daarover gaat het in deze herinneringen.

Ik ben al sinds diverse jaren met emeritaat. Een gereformeerd predikant.

Mijn voorouders waren allen gereformeerde Hongaren. Ze leefden sinds

mensenheugenis in Kisdoba als boer. Ik groeide op in een groot gezin. Daarom

viel de erfenis in vele stukken uiteen. Mijn vader werd in 1888, mijn moeder

in 1895 geboren. Ze trouwden in 1921. Dat gebeurde nadat mijn vader was

teruggekeerd uit een zes jaar durende Siberische gevangenschap.

Ik was het eerste kind. Reeds na twee dagen ontving ik het sacrament van de

doop. Omdat mijn ouders bang waren dat ik niet in leven zou blijven. In 1925

verhuisden wij naar Zalau. De volgende kinderen, vijf meisjes, werden daar

geboren. Mijn ouders gingen financieel 'kapot' in de tijd van de economische

crisis. Toen is ook, in 1933, een zus overleden. Op achtjarige leeftijd.

Ik kwam in een Roemeense school terecht. De godsdienstonderwijzer beval mij

aan bij de voorzitter van de classis, Kádár Géza. Zo mocht ik haar het

beroemde gymnasium, de Wesselényi. Met hulp van de godsdienstleraar, M. Nagy

Ottó, kon ik diverse jeugdconferenties bijwonen. Op zo'n conferentie, in

1939 te Viisoara, in de buurt van Turda, ervoer ik de realiteit van de

levende Christus. Na het voltooien van de opleiding aan het gymnasium liet

ik mij inschrijven aan de Theologische faculteit te Cluj. Als ik tegen een

mens in Zalau vertelde theologie te gaan studeren, zeiden ze tegen mij:

Straks komen de Russen en de predikanten zullen opgehangen worden. Ik

antwoordde daar niet zeker van te zijn. En dat ik, indien het zou gebeuren,

mijn leven daarvoor over had.

Toen ik vierdejaars student was, maakte ik in Salonta kennis met ds Visky

Ferenc en zijn vrouw. Hij gaf daar als predikant catechisatie. Door hun

woorden werd ik door het Evangelie der zaligheid in mijn hart gegrepen.

Tegelijkertijd ervoer ik de reddende kracht van Christus. Hij heeft me

bevrijd van de last en macht van de zonde.

In 1949 kwam ik in contact met Karászi Ilona. Zij fungeerde als lerares in

een kerkelijke school in de buurt van Satu Mare. Ze wilde gaan repatriëren

naar Hongarije. Ze zag namelijk het levenslicht in de buurt van de Hongaarse

stad Nyiregyháza en ontving haar opleiding in het eveneens Hongaarse

Debrecen. Omdat Zevenburgen toen tot Hongarije hoorde, kreeg ze de benoeming

in een dorp bij Satu Mare. Maar in 1947 kwam Zevenburgen weer bij Roemenië.

Daarom wilde ze weg.

Het duurde zeven jaar voor we over de grens konden om met elkaar te trouwen.

Intussen vervulde ik mijn dienst met ijver en toewijding in een klein

plaatsje bij Covasna, daarna in een dorp bij Cluj en vervolgens te Micfalau

bij Brasov. We mochten op 7 juli 1956 trouwen. Ons eerste kind, János, kwam

ter wereld op 27 mei 1957. Het tweede kind, István, werd geboren na mijn

arrestatie op 12 juni 1958. Mijn vrouw kreeg een baan als lerares. Daardoor

konden wij in leven blijven. Mijn salaris was namelijk overal erg gering.

Bovendien liet mijn gezondheid te wensen over. Reeds als tiener leed ik aan

een longkwaal. Na mijn genezing keerde die kwaal wegens de moeilijke

omstandigheden en de drukke arbeid af en toe terug. Ook een maagkwaal kwelde

mij.

De moeilijke tijden braken aan. Tegen het eind van mijn theologiestudie werd

ik weer ziek. Voordat ik mijn eerste beroep kon aannemen, was ik anderhalf

jaar afgekeurd wegens arbeidsongeschiktheid door ziekte. Ik verkeerde bij

gastvrije gezinnen in verschillende plaatsen van het land.

In 1950 riep mij de voorzitter van de classis, László Dezsõ. Hij waarschuwde

mij dat mijn reizen waren opgevallen aan de Securitate. De geheime politie

beschouwde mij als een functionaris van C.E.Bond. Hij adviseerde mij zo

spoedig mogelijk in een gemeente te gaan werken. Nog tegen het eind van dat

jaar kreeg ik een beroep naar Zabala. De predikant van die plaats verbleef

in de Donau Delta. In die tijd waren al een hele boel predikanten gevangen

genomen en weggebracht. Ook ik bereidde mij voor op het ergste.

Na de dood van Stalin was er sprake van een kleine verzachting. Maar na de

revolutie van 1956 verdonkerde de horizon. Wij, de mensen in de Hongaarse

Gereformeerde Kerk die deel hadden aan de opwekking in de kerk, begrepen

onvoldoende de tekenen van de tijd. Bij verschillende gelegenheden,

doopfeesten, bruiloften en dergelijke kwamen honderden mensen bijeen. De

overheidsinspecteur voor religieuze zaken waarschuwde een collega: Als

jullie niet willen begrijpen dat dit gevaarlijk is, geven we een en ander

door aan het ministerie. Dat zal jullie activiteiten gewelddadig beëindigen.

Het gebeurde op 10 april 1958. Ik was toen al sinds twee en een half jaar

predikant van Micfalau. Twintig maanden geleden traden wij in het huwelijk.

Ons eerste kind was tien en een halve maand oud, het tweede moest na twee

maanden ter wereld komen. Om vier uur 's nachts hoorden wij woest gebonk op

de deur. We sliepen nog niet, want mijn vrouw keerde in deze nacht terug van

een reis in de provincie Satu Mare. Er kwamen twee officieren van de

Securitate met vier politiemensen en een chauffeur. Ze riepen twee buren om

te dienen als getuigen bij de huiszoeking.

De Securitate toonde een bevelschrift dat op paragraaf 209 was gebaseerd. Ik

wist reeds dat al die arrestaties gebeurden met een beroep op deze

paragraaf. Hun gedrag was beleefd, bijna vriendelijk. Drie provincies, het

de huidige Mures, Harghita en Covasna waren toen één. Die heette de Mures

Hongaarse Autonome Provincie. De zelfstandigheid gold natuurlijk alleen

formeel. Toch was de situatie veel beter dan in andere provincies. Tachtig

procent van de bewoners waren Hongaren. En de behandeling door de Securitate

in de Autonome Provincie leek in het algemeen beter. Ik kwam in voorarrest.

Mogelijk telde de zwangerschap van mijn vrouw mee voor een wat mildere

bejegening.

De politie bleek voor wat betreft mijn bibliotheek vooral geïnteresseerd in

de uitgaven van het Bethania Verband. Ze namen verder nog wat brieven en een

paar foto's mee. Ze lieten toe dat ik voor het vertrekt nog in de slaapkamer

met mijn vrouw kon bijbellezen en bidden. De deur was een beetje open. Op de

trap stond een politieman.

Tegen avond kwamen wij aan in het hoofdkwartier van de Securitate te Tirgu

Mures. Daar was ook een gevangenis. Majoor Bartos Károly, de ondertekenaar

van het arrestatiebevel stond al op mij te wachten. De ruwe man was in

burger. Zijn verlopen gezicht gaf er getuigenis van dat ze ook in de nacht

voor onze arrestatie nog veel 'plezier' hebben gehad. Na deze ontvangst werd

ik van top tot teen bekeken op het bezit van verboden waar. Ze namen mijn

broekriem en schoenveters weg. Toen ik mij weer mocht aankleden, kreeg ik

een zware, ijzeren bril. Een ruwe bewaker stopte mij in een tweepersoonscel.

Ik kon moeilijk lopen, omdat de bril mij alle zicht ontnam. In de cel zat al

een jonge man, een zekere M. Viorel. Later kwam ik erachter dat hij een

verklikker was. We waren ongeveer een maand samen.

De volgende dag noteerde de politie mijn persoonlijke gegevens. Daarna

begonnen de verhoren. Eerst was een zekere hoofdluitenant Makkai met mij

bezig. Al spoedig verving majoor Bihari Imre hem. Deze ontving zijn

opleiding in Moskou. Hij was een oppervlakkige, ruwe, hoogmoedige figuur. Ik

kon niet begrijpen waarom hij zo'n hekel aan mij had. We hadden elkaar

immers nooit eerder ontmoet. Hij pakte mij in het verhoor heel hard aan.

Waarom vond de Securitate de Betaniabeweging zo gevaarlijk? Ze beschouwden

de kerk als tegenstander van de arbeidersklasse. Volgens hun opvatting

vormde het Bethania Verband het bestuur van de kerk. Zoals de

bolsjewistische partij de leiding had over de arbeidersklasse. Zij dachten

de kerk in hun macht te krijgen door het uitroeien van de in de

Betaniabeweging verenigde leiders. Overigens zei Bihari trots dat het hen al

was gelukt de Gereformeerde Kerk te temmen.

Hij benadrukt vooral dat ik niet op een juiste dogmatisch fundament stond.

Zo stelde hij zich op als rechter in dogmatische vragen! Wat maakte het ook

voor hem uit dat mijn diploma voorzien was van de beste rapportcijfers. Hij

had de marxistische 'Theologische Hogeschool' in Moskou afgerond. Hij wilde

eigenlijk een theologisch hoogleraar oproepen om daarmee zijn gelijk te

bewijzen. Maar ik wilde dat niet. Hij zou immers wel een hoogleraar vinden

die bereid was hem gelijk te geven, hetzij uit vrees, of om de gunst van het

regime te verkrijgen.

Al het streven van Bihari was erop gericht om onze gemeenschap als een

complot te ontmaskeren. In dat geval kon hij ons aanmerken als mensen die

oproer veroorzaakten in de samenleving. En we konden dan ook op een ernstige

straf rekenen. Het scenario, het draaiboek, stond klaar. Zowel het iemand

tot de bekering en tot Christus leiden, als de deelname aan een doopfeest of

bruiloft in Bethania Verband, heette een ondergrondse vergadering tegen het

regime met een tegen de revolutie gericht karakter.

Het debat duurde lang en het was ontzettend fel. Omdat ik weigerde te

ondertekenen dat wij een gemeenschappelijk complot zouden opgezet hebben. Ik

gaf mijn tegenstand op toen zij dreigden dat mijn vrouw ook gevangen genomen

zou worden. Bihari meende dit te kunnen doen, omdat zij uit Hongarije kwam

-dat was destijds ook al een zonde- en lid was van de Bethaniabeweging. Ik

was geen lid, maar werd beschouwd als sympathisant. Volgens hem vormde haar

zwangerschap en ons reeds geboren kind geen probleem. Want ze zou rustig in

de gevangenis haar kind ter wereld mogen brengen. De Securitate zou dan de

opvoeding ter hand nemen.

Ik nam de bedreiging ernstig en had het gevoel dat God mij helemaal had

uitgeleverd aan deze beulen. Ik was bang dat mijn schoonouders in Hongarije

waanzinnig zouden worden als niet alleen hun schoonzoon, maar ook hun

dochter gevangen genomen werd.

In het verdere verloop van het verhoor wilde de Securitate bezwarend

materiaal verzamelen tegen mijn broeders. Ik probeerde dit te vermijden en

sprak meer over mijn eigen activiteiten. Ik nam zelf veel

verantwoordelijkheid. Op een gegeven moment zei Bihari: Mens, verdedig je

zelf!

Het verhoor duurde vier tot vijf weken. Het was in psychisch opzicht

moeilijk te verdragen. Misschien zou het anders geweest zou, als ik over

mijn Bijbel had kunnen beschikken. Maar daarvan kon geen sprake zijn in de

communistische gevangenissen van Roemenië. Gedurende zes en een half jaar

zag ik slechts een enkele keer een Bijbel. Op het ogenblik als Bihari er een

uit zijn kast pakte en zei: Ik heb er ook een. Ik smeekte hem die aan mij te

geven. Desnoods voor een half uur of tien minuten. Zijn antwoord was: Hoe

kunt u aan zoiets denken. U bent hier juist gebracht om de Bijbel te

vergeten.

De bijzondere genade Gods heeft mij voor een totale geestelijke en

lichamelijke ineenstorting bewaard. Ik kreeg in de moeilijkste tijd het

Woord: Elke dag heeft genoeg aan zijn zelfs kwaad (Mattheüs 6:34). Een

andere keer vertroostte het antwoord op vraag 44 van de Heidelbergse

Catechismus mij: "Waarom volgt daar: Nedergedaald ter helle? Opdat ik in

mijn hoogste aanvechtingen verzekerd zij en mij ganselijk vertrooste, dat

mijn Heere Jezus Christus door Zijn onuitsprekelijke benauwdheid, smarten,

verschrikking en helse kwelling, in welke Hij in zijn ganse lijden (maar

inzonderheid aan het kruis) gezonken was, mij van de helse benauwdheid en

pijn verlost heeft."

Ik wist nooit van tevoren wanneer zij mijn zouden roepen voor verhoor. Ik

wist evenmin of het al ten einde was. Gedurende twee weken wachtte ik in

spanning af of er een vervolg zou zijn. Daarna was er sprake van een

redelijk rustige periode. Tot 5 augustus, de dag van de uitspraak, werd ik

niet meer dan vijf keer verhoord. Ik heb me niet verveeld. Na drie weken

alleenzijn, kreeg ik twee celgenoten na elkaar met wie ik aangenaam kon

spreken.

Het eerste verhoor had te maken met een wet ter "bijzondere bescherming van

de communisten." Het ging erom of ik een partijlid of activist met woord of

daad had beledigd? Eigenlijk was dat niet veel meer dan een formaliteit.

Intussen was de ondervrager ijverig bezig zijn gymnasiale studie af te

maken. Dat was nodig om zijn functie te behouden. En om hoger op de ladder

te komen, moest hij met ons en met Jehova's Getuigen ruw omgaan.

Bij het tweede verhoor wilden zij weten wat er in het pakket zat dat wij via

de lutherse gemeente van Brasov hadden ontvangen. Gelukkig bevatte dat

artikelen voor de baby en geen Betania-uitgaven. Dat veronderstelde de

Securitate namelijk. Tijdens het derde en vierde verhoor vuurde de politie

veel vragen op mij af over de broeders in het geloof die in Oradea, Cluj en

in Zalau waren gearresteerd. Tenslotte kwam Bihari bij het proces dat

uitmondde in de uitspraak mijn dossier op tafel. Dat bevatte geen enkel

getuigenis voor of tegen mij. Het waren slechts de notulen van mijn verhoor.

Hij waarschuwde mij dat ik tijdens de laatste zitting geen dingen mocht

zeggen die niet in overeenstemming waren met deze notulen.

Ik was tijdens de zitting als vierde aan de beurt. Voor mij kwamen de zaken

aan de orde van Bakó Pál en Nagy Jenõ, allebei lekenevangelisten van Tirgu

Mures en ds. Szõke László. Na mij kwam ds. Fekete János. Daar stonden we

dan; voor de militaire rechtbank. Als president van de rechters fungeerde

Macskási Pál een in de buurt van Turda geboren kapitein. Aan het begin van

de zitting vertelde Bihari met leedvermaak en beklag dat mij zus me had

verloochend. Eerst voelde ik mij erg gespannen. Alle gebeurtenissen volgden

elkaar snel op. Ik kan me niet meer alles precies herinneren.

Het vonnis van de anderen heb ik niet gehoord. Wij werden om de beurt binnen

geroepen. Ik wist niets over mijn geliefden. Ook niet van de geboorte van

onze zoon. Toen mij werd gevraagd hoeveel kinderen we hadden, antwoordde ik:

Ik weet het niet. Waarom weet u dat niet, bromde de rechter. Voordat ik het

kon uitleggen, klonk uit de zaal luid de stem van mijn vrouw: Twee. Maar op

die manier wist ik nog niet of het een zoon of een dochter was. Evenmin als

de geboortedatum.

De procureur zei dat wij tot nu toe nog geen ingrijpende erge feiten

gepleegd hadden. Maar juist daarom was het nodig ons te isoleren van de rest

van de samenleving. Want als we zouden doorgaan met onze activiteiten

dreigden wij straks meer aanhangers te hebben dan de partij. Toen werd mij

het antwoord van Bihari op één van mijn vragen helder. Hij probeerde

namelijk vaak de Jehova's Getuigen tot gespreksonderwerp te maken. Hij

verhoorde immers ook hen. En op een keer zei ik tegen hem: Ik begrijp dat u

de Jehova's Getuigen vijandig behandelt. Want ze zijn niet bereid in

militaire dienst te gaan. Ze willen ook niet stemmen en geen eed afleggen.

Maar wat is uw bezwaar tegen ons? Bihari antwoordde: Jullie zijn erger dan

de Jehova's Getuigen.

Vier van ons hadden uit een advocaat. Maar zijn verdedigingspleidooi was

niets waard. Het droeg meer het karakter van een aanklacht, hoewel iets

onduidelijker, dan die van de procureur. Hij bestond het om het forse

bedrage van 1500 lei in de zak te steken die onze geliefden gaven als

aanmoediging om goed zijn best te doen. De verdediging door de advocaat van

Fekete János, Tunyogi Cs. Gyula, verliep beter. Fekete János kreeg een

mildere straf. Het blijkt dus dat het pleidooi toch invloed had. Als hij

alleen de drie jaren had moeten uitzitten die hij hier kreeg, zou hij in een

betere conditie geweest zijn bij zijn invrijheidstelling. Maar de hoogste

instanties verhoogden zijn straf tot tien jaar. Na meer dan zes jaar

gevangenschap kwam hij met een zwakke gezondheid vrij en anderhalf jaar

later overleed hij.

Toen ik aan de beurt was, gaf ik tamelijk onverschillig antwoord op de mij

gestelde oninteressante vragen. Een zekere mate van lethargie kreeg mij in

haar macht. Ik wist dat alles toch tevergeefs was, omdat het toch al van

tevoren besloten was. Mijn gedachten cirkelden om bevrijding. In deze

depressieve geloofstoestand kwam mij ook niet voor de geest dat het

rechtsproces een prachtige gelegenheid zou kunnen zijn tot het afleggen van

een goed getuigenis.

Toen ik het laatste woord kreeg, probeerde ik mij te verdedigen. Maar na

één, twee zinnen werd ik tot zwijgen gebracht. Ik wilde mij beroepen op de

woorden van de bisschop van Boedapest, Bereczky Albert, dat de

communistische regering in religieuze zaken beter niets kon doen wat

westerse imperialisten de mogelijkheid zou geven 'kruistochten' tegen het

communisme te beginnen.

Ds. Horváth Lóránd, een getuige van de aanklacht, werd de held van de dag.

Op de gewone vraag of hij nog steeds bevestigde wat hij tegen de Securitate

had gezegd, antwoordde hij niet met een gewoon: Ja. Hij zei: Ten dele ja,

ten dele neen. "Hoe bedoelt u dat?" vroeg Macskási boos. "Zo, dat u in mijn

verklaring dingen hebt opgenomen, die ik niet heb gezegd. Terwijl u een

heleboel hebt weggelaten dat ik wel zei." "Hoe durft u zo te praten?", vroeg

hij? "Weet u niet dat ik u met de aanklacht van vals getuigenis ook gevangen

kan nemen?"

Vervolgens gaf Macskási bevel na een pauze van vijf minuten de twee andere

getuigen, ds. Árus Lajos en de kleermaker Nagy Albert op te laten treden. Ze

spraken hun "ja" uit met een grafstem. Want ze waren doodsbang.

's Namiddags werd het vonnis bekend gemaakt. Ze overtroffen alle

verwachting. De eerste drie verdachten kregen elk tien jaar. Ik ontving

zeven jaar. Fekete Janos kreeg drie jaren. Maar eind goed, al goed: Macskási

liet een vijf minuten durende ontmoeting toe met onze geliefden. Het werden

er bijna tien! Gedurende een paar minuten kon ik mijn pasgeboren kind op

schoot nemen. (Dit was ik, vertaler). Toen vernam ik dat het István heette

en op 12 juni was geboren. Gedurende de volgende zes jaar dacht ik iedere

maand op de zevenentwintigste en op de twaalfde aan mijn zonen.

Ik werd niet meer teruggebracht naar de Securitate. Wij bleven in de in de

tijd van Maria Theresia gebouwde gevangenis. Wegens zijn ziekte was Fekete

János daar al eerder naar toe gebracht. Hij kende Dirici, de

gevangenisdirecteur, reeds persoonlijk. Hem vroeg hij toe te laten dat wij

met z'n allen in één cel mochten verblijven. Dirici liet het toe. Helaas

slechts voor twee dagen. Maar het was toch buitengewoon geweldig. Ik kon de

lasten van mijn ziel delen met Nagy Jenõ delen. Ik werd geweld door de

vraag: Ik ben zo onwaardig en ik lijd nu eigenlijk niet voor de Heere, maar

wegens mijn zonden. Zijn antwoord gaf mij rust.

Wij moesten afscheid van elkaar nemen voor meer dan een maand. Maar daarna

mocht ik gedurende tien maanden nog met hem verkeren, eerst in Tirgu Mures,

later in Gherla. Dat samenzijn met hem was van beslissende betekenis. Zo kon

ik de moeilijkste perioden van mijn gevangenistijd door Gods genade

overleven. Die tien maanden vormden inderdaad de moeilijkste tijd van de zes

en een half jaar. In het bijzonder geestelijk. Maar ik mocht er vertrouwd

mee raken dat deze wereld zo vol is met beproevingen. En ik raakte ertegen

opgewassen. De zielzorg van Jenõ vormde in deze toerusting het leeuwedeel.

Naast het voorbeeld van hem en vele anderen. Ik deed mijn ook voor hem een

goede broeder te zijn. Maar of dit gelukt is, kan hij alleen in de

eeuwigheid zeggen.

Voor vier weken kreeg ik een plaats in een cel voor acht personen. Toen

ontmoette ik ingenieur Fodor Pál, uit Miercurea-Ciuc, de vader van Fodor

Imre die vier jaar lang burgemeester was van Tirgu Mures. (Imre heeft mijn

vader ontzettend liefgehad, hij heeft bij de begrafenis van vader een

toespraak gehouden, vertaler.) Pál sprak uitstekend Duits. Zijn vrouw kwam

uit Berlijn. Ik begon met hem mijn kennis van de Duitse taal op te frissen

en te vergroten.

Iedereen had een bed. Zij stonden vlak naast elkaar, tot het raam. In dat

raam stond de naam van Magyarós Sándor ingegraveerd in het Hongaars. Daarbij

een sikkel en de hamer. De man was een bekende communist. Hij had hier tegen

het eind van de jaren '30 gevangen gezeten. Later droeg hij de

geroemeniseerde naam Alexandru Moghioros. Mensen die zonder geloof en ver

van de kerk leven, bleken gemakkelijk om te vormen als het staatsbelang dat

eist. Op deze zelfde manier namen veel beroemde Hongaren later het

communisme aan. Er waren uitzonderingen. Zij traden toe tot de partij om hun

leven te redden. Dit was ook het geval met gemeenteleden van mij uit Caianu,

een klein dorpje bij Cluj. Zij verdedigden zich tegen het Roemeense

nationalisme door het toetreden tot de communistische partij.

In mijn cel zat een advocaat met de naam Mera. Ik heb veel met hem

gesproken. Hij was teruggebracht van Gherla, omdat er nog iets in zijn zaak

onderzocht moest worden. Hij loofde de omstandigheden te Gherla en zei dat

ik daar als longpatiënt beter voedsel zou krijgen. Dat gebeurde pas na twee

jaar, toen ik erg ziek werd. Hij raadde mij aan in de gevangenis geen

politiek te bedrijven, omdat ik dat duur zou moeten betalen. Daar had hij

helemaal gelijk in. Ik moest onder andere lijden wegens mijn bewering Dózsa

György een Hongaar was. De geschiedenis van Zevenburgen kent veel beroemde

Hongaren van wie de Roemenen beweren dat zij Roemeen waren. Dat leidt tot de

dag van vandaag tot grote ruzies.

Vervolgens verkeerde ik ongeveer twee en een halve week in een grotere cel

met 46 mannen. Ik was weer samen met Nagy Jenõ en Fekete János. Tijdens de

dagelijkse 'wandeling' moesten we met z'n tweeën in de rij lopen. Zo hield

ik bijbelkring met Nagy Jenõ tijdens dit lopen. Ik leed veel wegens de

slechte lucht, stof en drukte. Ik stond al sedert meer dan vijf jaar onder

behandeling voor een zieke long. Tijdens mijn verblijf bij de Securitate

werd dat voorgezet. Maar in deze gevangenis was daar geen sprake van. De

medische zorg was schaars.

In de cel waarin ik nu verbleef zaten een paar boeiende mensen. Wij hadden

goede gesprekken met elkaar. Maar op een septemberdag moesten wij op

transport. We kwamen met zestig mensen in een gevangenenvervoerwagon.

Daaronder was ook de huidige bisschop Csiha Kálmán. Dit transport telde meer

dan dertig Jehova's Getuigen.

Wij moesten 's avonds de wagon in. En de volgende dag kwamen wij 's morgens

om elf uur aan in Gherla. Het was een grote genade van God dat ik alleen dit

transport heb moeten meemaken. Ik kan mij niet eens voorstellen hoe andere

mensen meer van dit soort verplaatsingen die veel langer en onaangenamer

waren hebben overleefd. Uit de manier van ontvangst en de behandeling bleek

al direct dat de situatie hier anders was. Zoals Mera vertelde.

In de heetste dagen van de zomer kwam het echter tot een opstand. Er zate

veel jongelui gevangen, die waren veroordeeld, omdat ze de grens illegaal

hadden overschreden. Het was moeilijk voor hen het leven in de cel te

accepteren. Ze werden boos, omdat het hen aan frisse lucht ontbrak. De ramen

waren namelijk met planken dichtgespijkerd. De gevangenen konden dus niet

vrij naar buiten kijken. Alleen aan de bovenzijde van het raam bleef een

kleine opening. Dat maakte dat de ellendige gevangenen niet konden stikken.

Na de gevangenisopstand in Gherla is ook daar de situatie veel slechter

geworden.

Wij werden eerst naar de badkamer op de begane grond gebracht. De oude

commandant Goiciu mocht ons verwelkomen. Hij was een heel andere

verschijning dan de altijd glimlachende Dirici. Van Goiciu werd verteld dat

hij eerder aan de spoorlijn werkte en met een hamer de wielen beklopte. Zijn

schitterende carrière had hij te danken aan het feit dat hij in dezelfde

stad was geboren als Gheorghe-Gheorghiu Dej uit Birlad. Goiciu was een

kleine, magere man. Hij sprak snel en stotterend en gloeide van

kwaadaardigheid. In zijn leven is vervuld, wat in de psalmen staat: De boze

wordt door zijn boosheid gedood. Een jaar na onze aankomst stierf hij.

Goiciu liep tussen ons door en iedereen moest zijn naam zeggen en de reden

en tijd van zijn veroordeling. Aan het eind van de rij stond een Jehova's

Getuige, Ráczkövi Zoltán. Hij was een 24 jaar tellende leraar en durfde

zeggen dat hij wegens zijn geloof was veroordeeld. Goiciu vloekte, gaf hem

hij een klap en zei: Wat? Je denkt zeker dat je praat met je moeder? Hij

kwam terug om nog een klap te geven.

We konden ons al een voorstelling maken van wat ons te wachten stond. We

kregen gevangeniskleren. De onze werden in het magazijn gebracht. Mijn vrouw

had mij eerder mijn zwarte pak gebracht uit overtuiging dat ik vrijgelaten

zou worden. Later bleek dat wij veel geluk hadden. Wij vormden het laatste

transport dat nog winterkleren kreeg: een jas en een broek met streepjes en

een pet. We kregen ook beddegoed, een met stro gevuld kussen, een deken dat

je moeilijk warm kon noemen en een laken. We kregen ook twee zakdoeken, een

handdoek en een doek voor de schoenen in plaats van sokken. Gelukkig lieten

ze mij mijn schoenen met zolen van gummi en ook een rode trui behouden.

In het badcomplex waren natuurlijk geen bedden. Ieder sliep waar hij kon. Op

de vloer. Of op de tafel. Intussen leerden wij van Csiha Kálmán twee

coupletten van een gedicht van Neumark Georg, dat ons later veel troost gaf.

                        Wie alles aan zijn God overlaat

                        en zijn vertrouwen alleen op Hem zet,

                        die zal hier beneden wonderlijk bewaard worden,

                        die zal ook onder ellende en narigheid leven.

                        Wie alles zet in Zijn heilige hand,

                        Die bouwt niet op zand.

                        Het zich ernstig zorgen maken, wat helpt dat ons,

                        de jammer, het klagen, wat baten die ons

                        als onze wonden daardoor nog meer pijn doen

                        en onze kwelling iedere dag terugkeert?

                        Als onze ziel plaats biedt aan dat gejammer

                     wordt onze last steeds zwaarder.

                       

We konden dit lied niet tot het eind leren. Na twee dagen moesten we het

badcomplex verlaten. We moesten in het midden van de grote gang in rij gaan

staan. Ik bleef met Nagy Jenõ achter. Telkens werden de voorsten van de rij

in een cel geduwd. Ook wij. Daarin moesten wij de drie zogeheten

quarantaineweken overleven. In één cel zaten meer dan dertig mensen. De

anderen konden we niet meer zien en horen.

Wij kregen grote problemen met onze slaapplaatsen. Er stonden  slechts vier

ijzeren bedden, elk 80 centimeter breed. Eén stapelbed werd door de

reformcommunist Gyõrfi in beslag genomen. "Een heer is ook in de hel heer",

zo luidden een spreekwoord in mijn geboorteplaats. Samen met Jenõ en met

ingenieur Fodor kreeg ik ook een bed. Ik sliep in het midden met mijn voeten

tussen hun hoofden. De twee anderen waren stevige, grote mensen. Hoe kon ik

daar als klein, mager mannetje op een andere manier een plaats krijgen?

Het grootste probleem was dat ik in 's nachts minstens één keer moest

plassen. Dan was het een kunst tot de hoek te komen. De meesten van Jehova's

Getuigen sliepen namelijk op de stenen vloer. En ik moest heel goed opletten

niet op hun handen, voeten, of gezicht te gaan staan. Maar de moeilijkste

taak kwam pas als ik terugkwam bij mijn bed. De twee grote mannen draaiden

intussen op hun rug en dan was mijn plaats verdwenen. Ik most me tussen hen

in wringen zonder die arme mensen wakker te maken. Het was daarbij geen

probleem om alles goed te kunnen zien. Want het licht brandde dag en nacht.

Gedurende zes en een half jaar hadden wij 's nachts meer licht dan overdag.

Ik was daar natuurlijk niet blij mee. Het stoorde mij in het slapen.

Na de tijd voor quarantaine Fodor, de ingenieur, afscheid nemen. Dat

betreurden wij allebei. Hij was een rooms-katholieke 'seekler.' Zo heten de

karaktervolle en humoristische Hongaren die tussen Tirgu Mures en Brasov

wonen. Hij was mij heel sympathiek en dat niet alleen wegens zijn kennis van

de Duitse taal.

Met Nagy Jenõ bleef ik nog acht maanden samen. Hoewel wij vanuit de ene cel

in de andere werden gegooid. Eerst kwamen we in een grote, drukke ruimte. Ik

vergelijk het maar met een groot perron. Ik weet het nummer niet meer. Wat

de samenstelling betreft, kan ik het de 'bonte' cel noemen. In zo'n

verkeerde ik gedurende de 2306 gevangenisdagen nooit meer. Onder 'normale'

omstandigheden moesten wij 30 tot 40 mensen in één zo'n cel. Maar we waren

hier met twee keer zo veel mensen. Niet iedereen had een bed. Ook niet met

z'n tweeën. Een 81-jarige lotgenoot sliep op de tafel. Langs de muur stonden

twee rijen bedden, telkens drie op elkaar gestapeld. Het midden van de cel

was bedoeld als 'vrije' ruimte. Als het aantal gevangenen niet zo groot was.

Het bed naast de hoek waar ook de WC stond, bleek in beslag genomen door een

zekere Ene. Hij had zijn verstand verloren en kon 's nachts niet slapen.

Gedurende een nacht, toen ik moest plassen, hoorde ik dat iemand Ene smeekte

om zijn bed, omdat die persoon er zelf geen had. Maar de waanzinnige

antwoordde steeds: Het kan niet, want het is mijn bed.

Het hoofdgebouw bleek intussen opgeknapt. Het was niet langer nodig onze

behoefte te doen in de emmer. We konden nu een met plastic of beton

afgeschermde Engelse WC gebruiken. Toen was het ook vaker 'waterpauze.' Het

was een feest, als na diverse dagen het water begon te vloeien. Oude

lotgenoten herinneren zich ook nog wel dat de Servische gevangenen

schreeuwden: Curij voda, het water vloeit.

Om de bontheid van de cel te typeren: de meesten waren Roemenen en er zaten

ook een paar Hongaren. Maar er was ook een Tataarse, mohammedaanse priester.

De oudste gevangene was 81, de jongste 18. Er verbleven twee studenten in

onze cel, een Roemeen uit Boekarest en een Hongaar uit Cluj. Twee jaar na

hun arrestatie waren ze bij ons gebracht vanuit de jeugdgevangenis. Er waren

bijna analfabeten van het platteland, maar ook een universitair hoogleraar

met de naam Volschinski. Hij had marxisme gedoceerd, maar was blijkbaar

afgeweken van de officiële lijn. Hij sprak op vreedzame wijze met de

Tataarse priester. Deze typeerde het verschil tussen de Russen en de

Roemenen als volgt: De Russen slaan de hoed van je hoofd af, maar de

Roemenen snijden je hoofd af. Vergeet niet dat de slachtoffers van Stalin

van Hruscsov amnestie hadden gekregen. Terwijl bij ons nog steeds de

stalinist Gheorghe Gheorghiu Dej regeerde.

Ik ontmoette ook een Roemeense Grieks-katholieke priester met de naam

Muresan. Ik wilde graag met hem praten, nadat ik te weten was gekomen dat

hij al meer dan negen jaar in gevangenis verkeerde. Dat gesprek was

ontzettend belangrijk voor mij. Hij werkte namelijk gedurende diverse jaren

in de kopermijnen. Ik was door wanhoop overmeesterd door de vraag: Wat zal

er met mij gebeuren als ik hier nog lange jaren moet doorbrengen. Ik zal dat

in deze omstandigheden allemaal stellig niet overleven. Toen ik over hem

hoorde, stelde ik mij voor dat het wel een volstrekt uitgemergeld man moest

zijn. Maar bij de ontmoeting bleek dat zijn tanden waren nog heel goed en

zijn gezicht glad was met een glimlach. Ook zijn kleren waren nog in

redelijke staat.

Ook Muresan was blij met de ontmoeting. Ik verkeerde pas sedert een half

jaar in gevangenschap en bracht hem niet eerder gehoord nieuws uit het

'vrije' leven. In een half uur vertelde ik alles. Daarna vroeg ik datgene

waarin ik zoveel belang stelde: Hoe komt het dat u in zo een lange tijd het

geloof niet kwijtraakte? "Integendeel", antwoordde hij: "Mijn geloof is

sterker geworden. In de grote geestelijk-lichamelijke ellende van de

kopermijn ontdekte hij hoe zeer zijn lotgenoten zijn geloof, getuigenis en

aanwezigheid nodig hadden. Hij was samen met veel Roemeense intellectuelen,

ingenieurs, artsen en hoogleraren, die voorafgaand aan hun gevangenschap ver

van God, geloof en kerk af leefden. Ze waren op dat gebied totaal

onverschillig. Maar door zijn getuigenis kwamen veel van deze mensen tot het

geloof, een nieuwe levensbeschouwing.

Muresan mocht in 1957 voor het laatst met zijn vrouw praten. Deze voltooide

intussen haar studie aan de medische faculteit om zo voor haar

levensonderhoud te kunnen zorgen. Hij kreeg 25 jaar als politicus van een

christelijke boerenpartij. Door een amnestie werd deze straf gehalveerd.

Maar later vernam ik dat hij deze helemaal heeft uitgezeten. Toen hij na

vele jaren was vrijgekomen, hadden we een onvergetelijke ontmoeting. Hij

bezocht ons in mijn latere gemeente, Alunis, samen met zijn gezin. In een

buitenwijk van Cluj fungeerde hij toen als pastoor. Zijn vrouw was daar

arts.

Het was indrukwekkend dat in de cel een Roemeense student uit Boekarest bij

mij kwam die wegens 56 delicten in hechtenis was genomen. Ik moest

controleren of hij het gedicht "De Boei" van Petõfi werkelijk keurig uit het

hoofd had geleerd. Het gaat bij de naam Petõfi om de grootste Hongaarse

dichter. Ik kende veel van zijn poëzie uit mijn hoofd. Ik bewonderde de

Roemeen om zijn leerzucht. Want het was voor hem een wildvreemde taal. Hij

snapte geen woord van wat hij uit het hoofd leerde. Deze jongens waren de

leiders van de jongeren, die in de laatste dagen van het regime van

Ceausescu zonder wapens de dood in de ogen keken.

Uit deze ellendige, overbevolkte cel kwamen we plotseling in een heel

andere. De 'maatschappij' was hier ook bont, maar we hadden genoeg lucht en

bijna iedereen had een eigen bed. Alleen  lepels hadden we te weinig.

Sommige moesten de soep uit het bord drinken en voor het onderste moesten we

onze 'vingerlepel' gebruiken. Je kunt nu eenmaal niet alles even goed voor

elkaar hebben in je leven. Ik deelde mijn "csajka" -een bord dat gewoonlijk

in de oorlog werd gebruikt- en mijn lepel met Jenõ. Eerst at hij zijn

rantsoen op. De eerste 'serie' moest zich ontzettend haasten. Hij kon dat

aan. Het vormde ook geen probleem voor hem als de soep erg heet was. Ik kon

daarna mijn rantsoen rustig opeten.

In deze cel zaten we weer samen met bijna de complete garde van de Jehova's

Getuigen. Verder waren er grotendeels vrome orthodoxe boeren, die niet

wilden toetreden tot de kolchoz. Ook omi Gyõrfi verkeerde hier. Tot voor

kort was hij nog de leider van de technische afdeling van de hele provincie.

Maar na 1956 zag hij in dat het stalinistisch communisme een doodlopende weg

is. Hij maakte in anoniem brieven daarover opmerkingen en stuurde deze naar

Gheorghe Gheorghiu Dej, Kádár János en Hruscsov. Toen het uitkwam dat hij de

auteur was, kreeg hij tien jaar cel en verbeurdverklaring van zijn eigendom.

Als materialist had hij daar grote moeite mee. Ook omdat de bezittingen van

zijn dochter haar werden ontnomen.

Waar mensen zijn, is niet alleen tragedie, maar ook komedie. Het was voor

ons een groot vermaak de tegenstellingen te zien tussen de orthodoxen en

Jehova's Getuigen. De orthodoxen brachten, naar Byzantijnse gewoonte, hun

aanbidding tot uiting door zich tot de vloer te buigen. Dit heette matanie.

Dat woord is afkomstig van het Griekse metanoia. De Jehova's Getuigen baden

op hun bed, neerknielend met het hoofd naar beneden en hun achterwerk naar

boven. Daarover spotten de orthodoxen dat de Jehova/s Getuigen baden met hun

achterwerk. Dergelijke en andere kwesties vormden een reden tot wederzijdse

verachting. Natuurlijk niet openlijk, maar meestal achter de rug van de

ander. Ze vermeden 'openbare' strijd.

Ook onder de Jehova's Getuigen waren mensen die slechts moeilijk als mild,

of zacht te typeren zijn. Zo vroeg omi Gyõrfi mij een keer: Hoe kunnen deze

mensen zo agressief zijn, hoewel ze weigeren om in militaire dienst te gaan?

Mijn antwoord luidde: Als zij aan de macht kwamen, zouden ze tegen het

gebruik van wapenen aankijken, zoals de opvolgers van Ghandi in India. Toch

waren er enkelen onder hen met menselijke, sympathieke, christelijke

trekken.

Mijn algemene indruk blijft verbonden met een lied dat ze vaak zongen:

                                    Als de storm van ons leven bruist

                                    en ook de held struikelt,

                                    kan ik onder zijn vleugelen

                                    bescherming vinden.

                                    Bedekt door Zijn trouwe hand

                                    ben ik van  storm niet bang.

                                    Bedekt door Zijn trouwe hand

                                    rust ik  in veiligheid.

           

Deze tekst was erg bemoedigend. Mocht zij maar meer tot gelding komen in de

daarop volgende jaren! Het is triest, maar eerlijk om  samenvattend over

mijn ervaringen met Jehova's Getuigen te zeggen dat het op een paar

uitzonderingen na ging om met doctrines en leerstellingen gevulde ballonen.

Dit geldt ongeveer ook voor reformadventisten. Onze lotgenoot in

gevangenschap, drs. Dobri János heeft het na de gevangenis aldus samengevat:

Wat menselijkheid betreft, vormden de rooms-katholieke geestelijken en

monniken een aangename teleurstelling voor ons. Wij ontvingen meeleven boven

verwachting. Maar dat geldt veel minder voor de sektarische broeders.

Terecht zegt het Woord: "Aan hun vruchten zult gij hen kennen" (Mattheüs

7:16).

Tegen het eind van 1958, eind oktober, begin november, kwamen wij terecht in

opnieuw overbevolkte cel terecht. Hier huisden er ruim dertig, maar de

veelkleurigheid was schreeuwend. We behoorden tot acht verschillende kerken

en richtingen: Grieks-katholiek, rooms-katholiek, orthodox, gereformeerd,

Nazarener, reformadventist, dissident van de pinksterbeweging en anderen. De

leeftijd was tussen 26 en 76 jaar. De oudste was een Grieks- katholieke

monnik. Hij overleed midden onder ons in februari 1959, toen er een grote

griepepidemie was uitgebroken.

De meesten in onze cel waren echter orthodox. Onder hen was Farcas Vasile,

een 64-jarige rechter, die leed aan hernia. Hij droeg met grote

heldhaftigheid het kruis van het gevangenisleven. Tot beschaming van

jongeren. Hij sprak redelijk goed Hongaars. Nagy Jenõ praatte veel met hem.

In 1918-1919 streed hij als Roemeens officier tegen een Hongaarse

communistische opstand. In Debrecen zag hij zich ontvangen als bevrijder. De

bisschop bedankte met tranen in de ogen. Omdat hij de volgende dag

terechtgesteld zou worden. Farcas Vasile benadrukte in zijn voorlezingen

voor de Roemenen hoe de Grieks-Katholieke Kerk een beslissende rol heeft

gespeeld in het ontstaan van Groot-Roemenië.

Ik vroeg een keer vertrouwelijk van hem: Wat zegt u er nu van dat ze u op

deze manier hebben 'bedankt'?  De communisten vernietigden namelijk de

Grieks-Katholieke Kerka, terwijl deze tegelijkertijd in Hongarije rustig kon

leven. Ook in de communistische tijd. "Dit is een andere verhaal", was zijn

antwoord. Hij waardeerde erg de opstand van de Hongaren in 1956. Hij en nog

andere wisten toen reeds de betekenis van deze gebeurtenis op juiste waarde

te schatten. Evenals een 57-jarige pastoor die net zo goed Hongaars als

Duits sprak. Hij had ook een technisch diploma. Wegens zijn zwakke

gezondheid kon hij mij geen Duitse les geven. Maar 's avonds mocht ik toch

een paar woorden bij hem vragen.

Een interessante celgenoot was een andere pastoor, Chezan Ioan. Hij leek op

onze Nagy Jenõ. En hij heeft zijn geloof  in Christus in daden en in gebed

bewezen. In zijn studententijd kreeg hij reeds een voetkwaal, waardoor hij

niet meer kon lopen. Door de goedhartige bemiddeling van bisschop Hossu

Iuliu wat het hem mogelijk in mei van dat jaar Lourdes te bezoeken. In de

hoop van een wonderbare genezing. Maar na tien dagen kwam hij althans in

lichamelijk opzicht net zo ziek terug. Maar in de zomer, op 20 juli, de dag

van Elia, stond hij op uit zijn bed -na een ingeving van de Heilige Geest-

en hij kon zijn net uit de kerkdienst terugkerende familieleden lopend

ontvangen. Nu wachtten zijn vrouw en vier kinderen op hem. Dezen waren na de

herfst van 1944 geboren. Het echtpaar had voordien ook al drie kinderen.

Maar dezen vonden door een bom op één moment de dood.

Ik sloot vriendschap met een jonge, begaafde monnik van Satu Mare. Hij

heette Salajan Vasile. Ik heb een paar gedichten en liederen geleerd die hij

zelf had geschreven. Het bleek dat ik hem meer kon waarderen dan zijn eigen

geloofsgenoten. Maar geen profeet is geëerd in zijn eigen land.

Ik raakte tevens bevriend met pastoor Baliban. Hij overleed later in de

gevangenis te Aiud. Hij vermaakte ons met boeiende verhalen. De

rooms-katholieke monnik Abraham pleegde samen een orthodoxe leider die de

naam Felea Ilarion droeg een frontale aanval op mij en het protestantisme.

Ik vroeg hoe het mogelijk was dat ze vrienden waren. Buiten de

gevangenismuren immers probeerden de orthodoxen de Grieks-katholieken te

vernietigen. Daarna lieten ze mij met rust. Nagy Jenõ was daar erg blij mee.

Later begonnen die twee elkaar dwars te zitten.

Baliban uitte tegenover mij zijn blijdschap over deze manier van verdedigen.

Hij  vertelde iets uit een voor ons tot dan toe onbekend stuk

kerkgeschiedenis. Na het platwalsen van de Grieks-Katholieke Kerk gingen de

mensen van de Securitate naar Vásárhelyi János, de toenmalige bisschop van

de Hongaarse Gereformeerde Kerk in Zevenburgen. Die werd gevraagd mee te

werken aan een actie tegen de rooms-katholieken. De bisschop vroeg: Waren

jullie al bij de roomsen? Hoe dachten ze over een oecumenisch samengaan met

de gereformeerden? De mannen van de Securitate ontkenden reeds contact te

hebben gehad met de rooms-katholieken. Maar, zeiden ze, dat is ook niet

belangrijk. De bisschop moet alleen zijn goedkeuring geven. De rest knapten

ze zelf wel op. Maar de bisschop was  natuurlijk niet bereid dit te doen.

Een andere orthodoxe priester uit Boekarest gaf blijk van een milde

persoonlijkheid. Hij heeft van mij Duits geleerd. Hij was eerder predikant

geweest van maarschalk Antonescu. Deze hielp hem om een kerk te bouwen.

Misschien was hij daarvoor met tien jaar gevangenis 'beloond.' Hij sprak

waarderend over de maarschalk. Ik wist weinig van hem, want we leefden in

die tijd in Noord-Zevenburgen. Dit gedeelte hoorde tussen 1940 en 1945 bij

Hongarije. Hij zong heel mooi, natuurlijk niet luid, de oude Slavische,

orthodoxe, liturgische teksten. Ik kende die in die tijd uit het hoofd. Hij

was iemand met wie ik graag in een dorp predikant geweest zou zijn. Maar ik

mag niet klagen. Meestal diende ik samen met sympathieke, orthodoxe

voorgangers.

Onder de sektarische broeders vormden de Nazareners voor mij een onbekende

groep. Zij waren milde, vreedzame mensen. De hun opgelegde straf was

trouwens doorgaans ook mild: tussen de vijf en zeven jaar. Heel opvallend is

hoe zij door de Securitate in de val werden gelokt. Rond 1957 ging een

delegatie van hun groep naar Boekarest om overheidserkenning te krijgen.

Daar kregen zij het advies om een landelijke conferentie te houden en de

kerkorde uit te werken. Ze kwamen met ongeveer 50 mensen samen in Arad. Maar

amper waren ze met hun beraadslagingen begonnen of de Securitate overviel

hen en bracht allen naar de politie om 'gezeefd' te worden. De Securitate

vond dat er zeven van hen straf hadden verdiend. Hun sympathieke aard ging

gepaard met zeer exclusief denken. Ze weigerden iets anders te lezen dan

alleen de Bijbel. Ze namen geen deel aan de bijeenkomst van een andere

christelijke gemeenschap. Ze bezochten zelfs niet eens de begrafenis van een

nauwe verwant persoon.

De reformadventisten kenmerkten zich onbuigzaamheid. Dat gold het houden van

de zevende dag als sabbat, maar ook zich onthouden van varkensvlees. Ze

waren bereid tot het uiterst extreme. En daarvan leverden zij de bewijzen.

Ze verkeerden met z'n vieren in de cel. Een van hen was een leraar uit de

buurt van Fogaras. Iemand met de naam Constantinescu oefende terreur uit

over zichzelf en de anderen. Hij onderzocht al het voedsel, of zich daarin

niet het kleinste stukje spek of een druppel vet bevond. De buitenstaanders

amuseerden zich daarover. Sommigen zeiden, dat er geen vlees in het voedsel

zat, anderen beweerden het tegenovergestelde. De arme lieden vastten echter

veel en gaven hun rantsoen aan anderen door. Ze kregen daarvoor een stuk

turtoi -een soort palukas- terug. Toen de zomer aanbrak werd de arme leraar

helemaal geel. Hij had voortdurend diarree. We beklaagden hem, omdat zijn

gezin tevergeefs op hem zou moeten wachten. Daartoe door Jenõ aangespoord,

probeerde ik een keer hem te overtuigen dat God deze ascese niet van hem

vraagt. En dat het zijn ondergang zou worden. Hij zei tenslotte dat hij zich

verplicht gevoeld zich aan de bewuste regel te houden, ook als deze tot zijn

dood zou leiden. Dat was in het begin van de winter. Eind juni werden

Constantinescu en ik naar een andere cel gebracht. Daarna kwam de leraar tot

beter inzicht en gezondheid.

Er was onder ons een eenvoudige broeder uit de buurt van Ploiesti. Hij bezat

in het geheim een naald om te naaien. We behoorden eigenlijk zo'n ding te

krijgen, maar dat gebeurde niet. Iedereen had wat te naaien. Ik ook. Ik

wachtte tot zaterdag. Want dan werkten de adventisten niet. Op de eerste

zaterdag gaf hij mij de naald. Maar op de volgende zaterdag vertelde hij,

dat niet alleen hij, maar ook zijn werktuig moest rusten. Hier diende de

mens voor de sabbat en niet omgekeerd. Hij kon het wel aanzien dat de

anderen dan maar rondliepen in gescheurde kleren.

Van tijd tot tijd brak een fel debat los tussen de Nazareners en adventisten

of tussen de adventisten en mensen van de pinksterbeweging. Het was amusant

dat na het beëindigen van zo'n vurige discussie waaraan niet alle gevangenen

deelnamen in een hoek van de cel het gesprek opnieuw werd opgevat tussen hen

die aan de eerste woordenstrijd niet hadden deelgenomen. Nazareners en

mensen van de pinksterbeweging bleken het dan eens over de zondagsviering.

Tegenover de sabbathoudende adventisten.

Eens vertelde ik tegen een student, Szepesi Horst, een Zwaab, een Roemeense

Duitser, de mening van de officier die mij verhoren had afgenomen over de

vele kerken. Hij zei de leiders van alle kerken in één zaal op te willen

sluiten, hen alleen maar eten en drinken te zullen geven en hen niet vrij te

laten tot ze het met elkaar eens zouden zijn. Volgens Horst zou dat in geen

duizend jaren werkelijkheid kunnen worden. Maar de opvatting van Bihari

typeert de utopische, tot samenwerking dwingende tendens van de communisten.

Hun leuze was beslist niet dat iedere bloem de kans moet krijgen om te

bloeien.

De student kwam uit het zuiden van Zevenburgen. Volgens hem was de helft van

de bevolking daar Roemeens, de andere helft half Hongaars, half Duits. Hij

sprak dan ook alle drie de talen. Roemeens het best. Zijn familienaam was

naar de toenmalige mode verhongarizeerd in Szepesi. Na zijn jeugd zat hij

diverse keren in een psychiatrische inrichting. Omdat hij niet bereid bleek

alles te geloven wat zij hem op de universiteit vertelden, was hij daar

weggestuurd. Hij stapte gelijk een kroeg binnen en durfde daar te zeggen dat

de Amerikaanse techniek beter is dan die van de Russen. Voor deze uitspraak

werd hij tot zeven jaar gevangenis veroordeeld. In de eerste tijd nam hij

deel aan de luidkeels gebeden rozenkranslitanie van de rooms-katholieken.

Maar daar verveelde hij zich al spoedig mee. De groep roomsen was de

grootste in de cel. Ze waren niet alleen oecumenisch, maar sloten ook

anderen uit.

Als ik me goed herinner, kwamen we begin november in deze cel. Het was een

zacht weer, bijna zomer. Na alle gedoe voelde ik mij erg moe. Op meer dan

een dag probeerde een dutje te doen. Maar dan moest natuurlijk net de

rozenkranslitanie van de roomsen weer plaatshebben. Ik was altijd wakker

door het monotone gemurmel van de gebeden. Dus ik kon daar niet mee

doorgaan. Maar wat zou zo'n kleine slaapaanvulling goed voor mij geweest

zijn. Want het was niet gemakkelijk in deze grote menigte te slapen. Met z'n

tweeën op een bed.

Mijn bedgenoot was een Grieks-katholieke priester met de naam Ghiurco. Hij

was een zenuwachtige man, tegen de zestig jaren, met een zwakke gezondheid.

Hij kon de gevangenis moeilijk verdragen. Later stierf hij in een kamp van

de Donau Delta. Hij was met zijn zoon in de cel. Deze telde 26 jaren. Hij

sliep op de derde verdieping. De vader was niet bereid de unie met de

orthodoxe kerk te onderschrijven. Toen kocht hij een kruiwagen om daarmee de

bagage van passagiers naar huis te brengen. Een zekere Butuc, die zijn werk

vond binnen het orthodoxe bisdom, deed Ghiurco in de gevangenis belanden. De

vader vroeg mij om, al wandelend in het midden van de cel, oudtestamentische

verhalen te vertellen. Hij sprak goed Hongaars. Maar hij kreeg een felle

berisping van pater Borda, omdat hij met een protestantse predikant contact

durfde te houden.

In de groep Grieks-katholieken bevond zich ook bisschop Chertes. Deze

ontving zijn wijding in het geheim. Nu toonde hij zich erg overspannen.

Gedurende diverse maanden hoorde ik slechts één keer zijn stem. Hij stond de

hele dag tegen de muur te staren. Het is bekend dat wij als gevangenen

telkens werden kaalgeschoren. Maar dat gebeurde niet zo vaak. Af en toe

groeide ons haar redelijk lang. Op een dag was de bisschop net half

geschoren, toen we het bevel kregen te gaan 'wandelen.' Het was warm. Wij

gingen zonder pet. Hoewel wij allen met elkaar meeleefden, konden wij,

ziende op het halfgeschoren hoofd, een glimlach niet vermijden.

In de monotoonheid van de dagen gold het als afwisseling indien op zaterdag

de schaar binnenkwam. Voor de zaterdag als rustdag vierende adventisten was

dit verboden. Onder de bewakers zaten sadisten die hun kans waarnamen om de

adventisten te kwellen. Als deze het scheren weigerden, werden ze naar

buiten gebracht om daar hun 'rantsoen' te ontvangen. Eindelijk vond een

Nazarener met de naam Dumbrava een oplossing. Hij vond uit iemand geen

gewetenspijn hoeft te lijden, indien hij onder dwang op de kapstoel gezet

werd.

In de volgende koele herfst gooiden de machthebbers een rooms-katholieke

priester in onze cel. Hij kwam uit de buurt van Dej en heette Abraham. Een

gereformeerde predikant met de naam Malnasi had hem verraden. Deze dominee

zat op het gymnasium samen met mij op één kamer. Zij beschuldigen Abraham

ervan dat hij Grieks-katholieken via zijn pastoraat liet biechten. Dat

maakte zijn veroordeling uit. Hij trad in zijn ondergoed de cel binnen. De

kleren droeg hij zijn handen. Die waren te strak voor hem. Hij vroeg Nagy

Jenõ om de kleren groter te maken. Toen zij klaar waren, kleedde hij zich

aan. We braken in lachen uit, zo grappig zag de dikke man eruit. Jenõ zei

lachend: "Heer pastoor, u ziet er uit als een scheidsrechter."

Maar niet alles verliep zo grappig in deze cel waar we samen met Jenõ zeven

maanden doorbrachten. Er kwam een periode van terreur in de gevangenis. Van

de drie bewakersploegen hadden er twee een terroristisch inslag. Wat zou er

zijn gebeurd als ze alle drie zo waren?

   

Het was bitter als zo'n terreurjongen dienst had. Ik denk aan een kleine,

lawaaierige zigeuneronderofficier. Na het intreden van de kou bleek hij

onbarmhartig met ons om te gaan. Een aantal mensen had veel lucht nodig. Dus

het raam stond ook 's winters open. Deze beul legde ons allemaal op de

betonvloer. Iedere morgen. Met uitzondering van de tijd waarin wij het

middageten gebruikten, hield hij ons de hele dag op de koude vloer. Toen dat

de eerst keer gebeurde, kroop Jenõ zachtjes naar mij toe, zodat onze hoofden

dicht bij elkaar kwamen. Hij fluisterde mij toe, dat we zachtjes zouden

bidden. Dit deden we ook eerder al, steeds als wij een mogelijkheid hadden

gevonden. Maar ik ben toen zo boos geworden dat ik zei: "Kan men in zo'n

situatie nog bidden? Jenõ beantwoordde dat op zijn gebruikelijke manier met

een zacht lachen. Ik was beschaamd. Ik kwam tot rust. En al gauw vroeg ik

hem om te bidden.

We wisten niet de eigenlijke namen van de bewakers. Een van hen, een

beruchte, in Gherla noemden wij Cocosatu. Dat betekent: gebogen rug. Want

hij had een bochel. Op een dag legde hij ons ook op de vloer. Iedereen moest

zich op zijn buik neerleggen op de plek waar het bevel hem bereikte. Ik lag

net voor de bed van Jenõ waarop zijn deken lag. Jenõ lag iets verder, maar

hij kon me nog net de vraag toefluisteren of ik zijn deken van het bed kon

afnemen en hem geven. Hij wilde het onder zich neerleggen. Maar ik had een

slechte voorgevoel en fluisterde: Let op, dat zal iets kwaad opleveren. Maar

hij zei zenuwachtig: Wil je dan dat ik ziek zou worden? Daarop  gehoorzaamde

ik. Helaas ten nadele van Jenõ. Cocosatu zag door het loergat hoe Jenõ bezig

was. Hij rende naar binnen, riep Jenõ bij zich en sloeg hem zo hard met zijn

vuist in het gezicht dat zijn kunstgebit beschadigd werd. Zo kwam het dat

Jenõ de nog voor hem liggende zes jaren heel moeilijk kon kauwen. Het

trekken van een tand was mogelijk, maar het repareren van een prothese niet

We beklaagden Jenõ. Maar ik durfde niet tegen hem te zeggen: Zie je wel, ik

heb je gewaarschuwd. De Grieks-katholieke franciscaner monnik vader Vamesiu,

die al sinds 8 jaar in gevangenis zat, viel door niets uit zijn evenwicht te

brengen. Hij uitte zijn verontwaardiging aldus: het is verschrikkelijk om

alleen maar naar zoiets te kijken, zoiets beestachtigs. Ook dat is een

product van het communisme. Aan een bewaker die een vader van acht kinderen

op deze manier behandelt, zou ik niet eens een paar ossen toevertrouwen. Dit

ziende schoten mij de woorden van Schleiermacher te binnen: humaniteit

zonder diviniteit is bestialiteit. Menselijkheid zonder God is niet meer dan

beestachtig gedrag.

Vamesiu wist veel van bolsjewistische wreedheden. Hij had er veel van

gelezen en ze zelf ervaren. Hij was een van de meest beschaafde celgenoten.

Ondanks heel wat onderbrekingen verkeerde ik met hem het langste in de cel:

ongeveer twee jaren. Ik beluisterde veel preken en voordrachten van hem en

had heel wat persoonlijke gesprekken met hem. Toen ik in 1962 gedurende drie

weken last had van longbloedingen was hij mijn bedgenoot en mijn verpleger.

Het spijt mij dat ik hem na onze bevrijding nooit meer heb ontmoet.

Ik moet nog iets vertellen over de levensreddende liefde van Jenõ. De

wereldwijde griepepidemie van 1959 ging de gevangenis niet voorbij. Ik werd

ook geveld en kreeg tien sulfamietabletten. Maar ik hield er bronchitis aan

over. Alleen twee of drie celgenoten die nog zwakker waren dan ik, kregen

beter voedsel. Jenõ had nog een kilo marmelade verstopt. Deze bewaarde hij

bereid voor moeilijke dagen. Hij haalde ze tevoorschijn en zei mij dat ik

die in deze situatie moest opeten. Ik wilde protesteren, maar hij liet dit

niet toe. Dat was belangrijke hulp. In mijn moeilijkste dagen gaf hij mij de

helft van zijn voedsel. Ik kon het moeilijk opeten. Jenõ was een grote,

stevige man. Hij leed nog meer honger dan ik. Ik voelde mij als David. Zijn

soldaten brachten hem met risico van hun leven water uit de bron van

Bethlehem.

Ik had veel gesprekken met Jenõ. Hij vertelde van zijn leven, de

bijzonderheden van zijn huwelijk, hoe hij en zijn vrouw zorgden voor hun

groot gezin en hoe ze het voedsel verdeelden. Ik was diep onder de indruk

van de harmonie tussen hem en zijn vrouw. Zij waren niet puur menselijke of

lichamelijke overwegingen getrouwd, maar op de aanwijzing van God Zelf.

Hij vertelde veel te hebben geleerd van een zekere Horváth György, een

grondbezitter die was gedeporteerd naar Tirgu Mures en veel mensen had

geholpen. Ik kende deze man nog uit de tijd van jeugdconferenties. Hij

verdient een aparte biografie. Jenõ vertelde mij niet zonder humor veel over

het leven van predikanten en gemeenten uit de buurt van Tirgu Mures. Omdat

hij een kerkrechtelijke functie had  in de classis was hij goed

geïnformeerd.

In veel gemeenten werd hij uitgenodigd om gedurende een week te

evangeliseren. Het kwam voor dat de vrouw van de predikant de plaat poetste

en zei niet terug te zullen komen, voordat haar man de 'schoenmaker' de deur

uit gooide. Een week voor zijn arrestatie hield hij nog een

evangelisatiebijeenkomst in een dorpje in de buurt van Tirgu Mures. Hij was

mij tot grote steun in de strijd van het geloof. Ik had de neiging om, als

Melanchton, de vrede te zoeken. Desnoods met het compromis als prijs. Maar

hij stond als Luther: vast en onbewogen. Hij was een celgenoot die nooit

vervelend was. Het is goed er aan te denken dat wij in de eeuwigheid zullen

verkeren met zulke zielen als hij.

Als ik nog meer van dit soort herinneringen zou vertellen, wordt dit een dik

boek. Daarom probeer ik in het verdere kort te zijn. Vanwege mijn gebrekkige

gezondheid verkeerde ik de hele tijd in cel. De eerste twee jaar genoot ik,

met uitzondering van de tijd van de griepepidemie, een redelijke gezondheid.

In deze tijd gold het nog als een voorrecht om te mogen werken.

Maar in de lente van 1960 begon het massaal deporteren van gevangenen naar

een werkkamp. Ik kwam door mijn longziekte niet in aanmerking. In deze tijd

moest ik ook van Jakab Sándor afscheid nemen. Hij was eveneens om zijn

relatie met de Bethaniebeweging veroordeeld. Tot achttien jaar dwangarbeid.

Met hem bracht ik acht maanden door in cel nummer 80. Ik had hem eerder

nooit gezien, maar toen hij in onze cel kwam, klopte mijn hart sneller. Aan

zijn gezicht en gedrag was te merken dat hij tot onze kring behoorde. Hij

toonde zich vanaf het begin tot het eind een echte broeder. Zelfs

rooms-katholieke geestelijken achtten hem hoog. Evenals de religieuze

Roemenen uit de buurt van Fogaras. Hoewel hij door zijn gebrekkige Roemeens

moeilijk met hen kon praten.

Hij waardeerde en bewonderde de handigheid van iemand in het 'stelen.' In

het algemeen we hadden altijd tekort aan vodden. Die vodden konden we als

lap of als WC-papier gebruiken. Want ander papier mochten we niet hebben.

Snaren konden we ook alleen maar uit vodden maken. Iemand nam handig de

vodden mee die voor onze deur lagen en die dienden om schoenen te wrijven.

Hij verstopte de vodden onder zijn jas. Sándor zag de persoon in kwestie dan

de vodden in zijn bed verstopte. Zodat de bewakers die de boel kwamen

doorzoeken als iedereen een onschuldig gezicht zette niets vonden. Sándor

meende dat iemand voor zoiets een aangeboren talent moest hebben. Hij en

Jenõ vormden een geschenk van God in mijn gevangenisjaren. Mijn

opstandigheid werd minder bij het bedenken dat de een vijf en de ander acht

kinderen thuis had achtergelaten.

Sándor zag zich met velen anderen naar het werkkamp getransporteerd. Maar ik

werd overgebracht naar een grote cel, nummer 85. Ik heb geen dag gewerkt.

Omdat ik alleen dienst mocht doen indien ik niet ernstig ziek was. Dat werk

bestond dan in het schoonmaken van de betonvloer en van de WC -als er

tenminste water was- en in hulp bij het uitdelen van het voedsel.

In de lente van 1960 werd ik na het douchen ziek. Zich wassen op die manier

was niet eenvoudig. Want er waren veel gevangenen, maar weinig douches. We

moesten ons snel uitkleden en ons daarna nat laten worden. Wij begonnen

doorgaans met uitkleden voordat het water uit de kraan liep. Zo kregen ook

de zwakkeren een kans om te douchen. Maar deze keer ondervond het openzetten

van de centrale kraan zo'n twintig minuten vertraging. Toen het eindelijk

kwam, was het koud. Ook in de badruimte was trouwens geen verwarming.

Wachtend op het water hebben we als gekken gedanst om op temperatuur te

blijven. Maar voor mij bleek verkoudheid en longontsteking niet te

vermijden. Ik had al koorts toen een verpleger mij kwam inenten tegen tyfus.

Ik zei dat hij dat niet moest doen, omdat ik koorts had. Maar hij legde even

zijn hand op mijn arm en zei dat de koorts niet ernstig was. Na een paar

dagen werd ik bij de dokter gebracht. Voor het eerst kreeg ik nu beter

voedsel. Maar in kwam pas in de ziekencel terecht toen ik tegen de herfst

bloed opgaf.

Gedurende de periode van 76 maanden in de gevangenis, bracht ik er 41 door

in de ruimte voor de zieken. Drie keer kwam mijn longziekte tot een climax.

Ik werd de omstandigheden in aanmerking nemend, redelijk behandeld en kreeg

injecties en medicijnen voorzover die in de gevangenisapotheek voorradig

waren. Om de drie maanden werden er geneesmiddelen gebracht, maar gewoonlijk

raakte al in de eerste weken alles op. In de herfst van 1960 spuugde ik

gedurende drie, in 1961 gedurende zes weken bloed. Mijn situatie verergerde

en ik verkeerde tussen leven en dood. Ik had heel hard streptomycine nodig,

maar de apotheek had het niet. De in Tirgu Jiu gevangen genomen militaire

arts Becherete Adrian deed alles om mij te redden. Hij verrichtte zelfs

bloedtransfusie. Maar daardoor verergerde de bloeding. Tenslotte kreeg een

dokter met de naam Baumgarten een prachtige idee van God. Tot redding van

mijn leven. Het betrof de zogenoemde 'buikvulling.' Via een holle naald

bliezen zij lucht in de buik om op die manier de long naar boven te duwen.

Toen dat gebeurde nam het bloeden af en kwam er van lieverlee een eind aan.

De Heere zorgde in deze moeilijke situatie voor mensen die mij behandelden.

Roemenen deze keer. Er zaten ook twee Hongaren in de cel. De ene was ernstig

ziek, de andere was een jonge zigeuner die zich had misdragen. Wegens de

bloeding was het mij verboden te bewegen en te praten. Ik kon niet eens mijn

hand bewegen. Geruime tijd gaf een Roemeen met de naam Neamtu Dimitrie mij

eten. Een jonge man uit Boekarest, Fanica, droeg mij naar de WC. Het kostte

grenzeloze zelfdiscipline om stil te blijven liggen. Mijn celgenoten

vertelden van een wat eerder binnengebrachte jonge man die overleed, omdat

hij zich niet kon beheersen.

Ik was deze ziekte amper te boven, toen er zich een nieuwe beproeving

voordeed. Ik kreeg een zeer pijnlijke huidziekte die verwant is aan

gordelroos. Ik liet het zien aan de dokter, maar hij zei: Dit duurt drie

weken en het valt niet te genezen, maar wel iets te verzachten met vitamines

en pijnstillers. Op dat moment echter had de apotheek zoiets niet. Er was

sprake van lelijke blaren die vreselijke jeukten. Maar ik moest er niet

aankomen en dat was  onuitstaanbaar. U kunt zich de verlichting voorstellen,

toen het na precies twee weken over was.

Het nut van deze twee beproevingen heb ik later begrepen. Het gebeurde juist

halverwege de gevangenisperiode. Ik wist toen nog niet dat ik nog ongeveer

even lang moest 'zitten.' Deze verschrikkelijke weken leerden mij

lankmoedigheid. Zo was er sprake van geestelijke ondersteuning om het ook de

rest van de tijd vol te houden zonder waanzinnig te worden.

Voorzover ik kon lopen, hielp ik bij de verpleging van anderen. Daaronder

was een adellijke ingenieur uit Moldavië, die uitstekend Frans sprak. Dat

kwam mijn kennis van die taal zeer ten goede. Ik was al begonnen Frans te

leren met hulp van Ferencz Béni, de secretaris van de rooms-katholieke

bisschop Márton Áron. Ik had iets van een verslaving terzake van het leren

van vreemde talen. Het grootste succes had ik natuurlijk met Roemeens. Na

twee jaar cel kon ik al in het Roemeens preken. Ik had een paar keer de

mogelijkheid daartoe. Maar de kennis van het Roemeens hielp mij tevens bij

persoonlijke gesprekken.

Ik vorderde ook goed in het leren van Duits. Maar gedurende een half jaar

kon ik ook wat Engels opdoen. (In de laatste jaren van zijn leven leerde hij

ook nog Nederlands. Hij las iedere dag uit de Nederlandse Bijbel, vertaler.)

Ik heb zelfs gedurende één maand Spaans geleerd. Gedichten citeerde ik in

zes talen en bovendien in het Latijn. Deze uit hoofd geleerde zaken vormden

ook na de gevangenschap een grote schat in mijn herinnering.

Wat de menselijke kwaliteit van mijn lotgenoten betreft: Ik had soms extreme

ervaringen. Ik verkeerde met het 'afval' van de maatschappij, maar ook met

mensen die functioneerden als sterren in de lange, donkere nacht van het

gevangenisleven. Behalve degenen die ik tot nu toe vermeldde, noem ik Bencze

József, Dobri János -later predikant in Cluj- Visky Ferenc en de twee

unitarische predikanten Gellért Imre en dr. Simém Dániel; verder Richard

Wurmbrand, de dichter Dinu Pillat en anderen. Ik bewaar ook een goede

herinnering aan de rooms-katholieke pastores Fuchs Gábor, Dukát József,

Bajkó László, Ambrus József, Bálint Tivadar. Ik denk tevens graag terug aan

de beschaafde grootgrondbezitter Velicsek András. Maar ik wil ook de

dierenarts Crisan Octavian niet vergeten. Hij had een christelijke

gezindheid.

Een bijzonder interessante celgenoot was Berki József, uit Satu Mare. Hij

beweerde een neef te zijn van de beroemde toneelspeelster Berki Lili. Hij

verliet 16-jarige leeftijd zijn grootouders om dienst te nemen in het Franse

Vreemdelingenlegioen. Hij vocht samen met de Duitsers in de Afrikaanse hel

en later, tot het eind van de oorlog, als SS-officier. In Tsjechië kwam hij

ernstig gewond in Russische gevangenschap. Zijn leven werd alleen gered om

hem te kunnen verhoren en dan ter dood te veroordelen. Gedurende 109 dagen

zat hij als ter dood veroordeelde in een gevangenis in Moskou. Iedere dag

verwachtte hij aan de beurt te zijn. Toen raakte hij in psychisch opzicht

volledig uit balans. Zij leven werd gered, omdat hij een bijzondere, aan

Stalin verstuurde lijst stond. Daarna verkeerde hij vele jaren in Cjukotka,

in de Siberische ijshel. Hij vertelde in details wat hij daar had

meegemaakt. Hij leefde er samen met de artsen van Stalin. Na de dood van de

oude tiran kreeg hij amnestie en mocht hij naar huis. Thuis vertelde hij

over zijn belevenissen in Siberië. Daarvoor werd hij vervolgens tot zeven

jaar veroordeeld. De beschuldiging luidde: laster tegen de Sowjet-Unie. Hij

was aan morfine verslaafd en kon absoluut niet buiten roken. Toen een

bewaker hem zo'n rokertje gaf, viel hij in trans. In deze toestand droeg hij

al dromend een gereformeerde kerkdienst voor zoals hij deze in de gevangenis

in Moskou meemaakte. Daarin ging geen predikant voor, maar een

onderofficier. Ik was zo verbaasd dat ik bijna niets van de inhoud heb

kunnen onthouden. Toen hij wakker werd, wist hij nergens van. Hij kon zoiets

niet voordragen bij bewustzijn.

Met Nagy Jenõ en Jakab Sándor hebben we voor zover mogelijke iedere dag een

meditatie gehouden. Maar er was ook sprake van oecumenische meditaties. Ik

doel op die waaraan we vrijwillig deelnamen en niet op die van de

rooms-katholieken die we gedwongen moesten beluisteren. Met Kerstfeest 1959

werd ik samen met Jakab Sándor uitgenodigd door rooms-katholieke

geestelijken om met hen de heilige avond te vieren. We zaten op de rand van

het bed van Dukát József. Aan het slot zegden we gezamenlijk het Onze Vader

op en nuttigden wij de feestmaaltijd die uit wat marmelade met palukas

bestond. In de zomer van 1959 hielden wij ook met ds. Dobri János

meditaties, maar dit was meer formeel.

Toen ik in de lente van 1963 de ziekencel uit moest en in een predikantencel

werd gegooid, vond ik daar de gereformeerde predikant Becze Józseg, vier

unitarische een heleboel Grieks- katholieke, rooms-katholieke en orthodoxe

collega's. József wilde zich bij het houden van meditaties echter niet

distantiëren van de ultravrijzinnige unitariërs die niet in de godheid van

Jezus en van de Heilige Geest geloven. Dit was een vreemde religieuze

mengelmoes, maar niet vervelend. In tegendeel: deze tijd was rijk aan

belevenissen.

In de predikantencel zat een enkele leek, een eenvoudige Roemeen van het

platteland. De Grieks-katholieke groep was de sterkste. Daarna kwam de

Hongaarse rooms-katholieke groep. Maar er zaten ook veel orthodoxen. Ieder

groep hield apart zijn meditatie. Zachtjes. Na het morgenappel. Zodat de een

de ander niet hoefde storen. De 'celbaas' was Bajkó László uit Gheorgheni.

Op een dag was er sprake van een 'staatsgreep' in de cel. Een orthodoxe

kerkelijke leider van Constanza met de naam Protopopescu eigende zich de

functie van 'celbaas' toe. Kort daarop maakte hij bekend -geen enkele

orthodoxe priester protesteerde- dat er een eind moest komen aan de aparte

meditaties.

Hun redenering was dat wij in de gevangenis zaten om heropgevoed te worden

naar de wens van de atheïsten. Als de leiding van de gevangenis zou zien dat

daar niets van terecht was gekomen zouden wij bij een mogelijke amnestie de

vrijheid niet krijgen. Wij protesteerden tevergeefs. Zij voerden hun wil

door. Zo maakten zij de gereformeerde-unitarische gemeenschap stuk. Want de

orthodoxen bewaakten hun besluit als politieagenten. Sedertien probeerden

wij ons met Becze József in een hoek terug te trekken om daar onze meditatie

te houden.

Vanaf 1963 was er sprake van heel wat verlichting. Af en toe kregen wij

kranten of een boek, hoewel uitsluitend in het Roemeens. Ook het ter

beschikking gestelde schaakspel was erg gewild. Het voedsel was beter. Om de

twee dagen was er een menu van twee gangen. Maar het was niet te eten. In de

ziekenkamer kreeg ik veel tarwebrood. Maar hier was weer het voor mijn maag

onverteerbare turtoi het hoofdvoedsel. Omi József hielp mij. Hij gaf mij

zijn brood en ik hem mijn turtoi. Vanaf de lente vertoonde ik gedurende vier

maanden geen symptomen van ziekte. Toen kreeg ik weer koorts en begon te

hoesten. Nu wachtten ze niet af totdat ik bloed spuwde. Ik werd

teruggestuurd naar de ziekencel en bleef daar gedurende elf maanden tot de

dag van de bevrijding. Dus tot 1 augustus 1964. Ik heb niet vernomen hoe de

het gebed verbiedende dictatuur tot een eind is gekomen.

Na de revolutie van 1956 waren er telkens golven van arrestaties, het meest

massaal in 1959. Een jaar later, in 1960 was er al sprake van vrijlatingen

door het verlenen van amnestie van geringe omvang. Ik kwam er pas later

achter dat ik dat ben misgelopen. In november mochten er diverse ernstige en

chronische zieken naar huis. Ik hoorde er niet bij. Ik wilde ook wel graag

vrij worden, maar niet tot elke prijs. Ik weet niet of ieder van de toen

bevrijden zo'n prijs betaalde of niet. In het midden van de zomer werd ik

naar een kleine verhoorcel gebracht. Een oudere burger had daar de leiding.

Zij vroegen mij verklikker te gaan spelen. Maar ik toonde mij niet bereid

tot deze collaboratie. Eerst wilde hij meer van mij, een minder lang

vastzittende gevangene, weten over de Theologisch Hogeschool en het bisdom.

Ik kon mij goed verweren door te zeggen dat ik als predikant heel ver van

die Hogeschool af leefde. Toen vroeg hij waarom mijn celgenoten waren

veroordeeld. Ik zei: Omdat ze weigerden de namen van anderen te noemen. Veel

mensen ontvingen immers een veroordeling, omdat ze werden beschuldigd van

tegen de staat gerichte activiteiten en daarover weigerden te spreken. Op

die manier was ook bisschop Csiha Kálman gearresteerd. Vervolgens wilde de

man die mij verhoorde weten waar de gevangenen over spraken. Daarop

antwoordde ik: Ik ben zo bezig met mijn ziekte en kwaal dat mij de energie

ontbreekt om het alles te volgen. Hij zette mij niet echt onder druk en ik

werd teruggebracht naar de cel. Vermoedelijk beschouwden zij mij niet als

erg ziek of onschuldig. Daarom kreeg ik niet zonder medewerking de vrijheid.

Ik moet eerlijk zeggen niet blij geweest te zijn met mijn arrestatie. Ik

verlangde erg naar de bevrijding. Toen ik in de zwarte auto moest

plaatsnemen die voor de pastorie stond schoot het bijbelwoord door mij heen:

Zal er een kwaad in de stad zijn, dat de Heere niet doet? En hoe Psalm 79

zegt dat een gevangene een zoon des doods is. Ik verkeerde in de kracht van

mijn leven. Ik was met mijn vrouw op wie ik al zeven jaar had moeten wachten

nog niet uitgepraat. (Gedurende de eerste vijftien jaren van hun relatie

leefden ze er slechts anderhalf samen, vertaler.) Ik wist dat het lang zou

gaan duren in de gevangenis. Ik vond het maar lastig als collega's altijd

zeiden: Morgen gaan we naar huis. Zij konden door deze zelfsuggestie het

gevangenisleven kennelijk gemakkelijker verdragen. Ik probeerde zulke

telkens terugkerende teleurstelling te voorkomen. In de zomer van 1961

schonk ik geloof aan een valse gerucht van amnestie. Dat leidde later tot

grotere depressiviteit.

Vanaf 1962 was er vaker sprake van gedeeltelijke amnestie. Het was pijnlijk

om te moeten blijven zitten. In de lente van 1964 kwamen er tussen donderdag

en zaterdag velen vrij. Ik dacht dat dit zich 's maandags zou voortzetten.

De deur ging op die dag open. Maar dat werd helaas een van de grootste

teleurstellingen van mijn leven! Er kwam geen bewaker met de lijst van de

vrijgelatenen. We kregen 'huiszoeking.' Ze namen alles weg wat degenen die

vrij kwamen hadden achtergelaten.

Het volgende illustreert hoe ik tussen hoop en wanhoop leefde. Niet lang

voor de gemelde vrijlatingen kwam de oude Donici vrij. Ik ging veel met hem

om en hij leerde mij Frans. Ik vroeg hem naar zijn mening over het tijdstip

van massale vrijlatingen. Toen hij zei: "Op z'n laatst aan het eind van dit

jaar", werd ik boos en antwoordde: "U moet mij niet voor gek houden. Ik stel

een ernstige vraag en verwacht een serieus antwoord." Hij herhaalde

werkelijk deze mening toegedaan te zijn.

Het mij aangeboren pessimisme kon de hoop die in de diepte van mijn ziel

toch leefde niet doen verdwijnen. Het oude Latijnse spreekwoord bleek waar:

dum spiro, spero; zolang ik nog ademhaal, is er hoop. God laat geen

pessimisme in vervulling gaan, maar Hij geeft Zijn goedkeuring aan geloof,

hoop en liefde. Ook al moest ik lang op vrijlating wachten, zij gaf mij

ongestoorde vreugde: Alle politieke gevangenen kwamen vrij. Het zou heel erg

geweest zijn zelf bevrijd te worden in de wetenschap dat sommigen nog

moesten blijven.

10 mei 1964 was een onvergetelijke dag. De planken gingen van het raam af.

Daardoor kon de frisse lucht ongehinderd binnenkomen. De stemming werd

steeds beter. Het was ongeveer  21 juni, toen we niet werden weggebracht om

een film te bekijken, maar met z'n allen in een grote ruimte bijeenkwamen.

Toen las de commandant regeringsbeslissing 411 voor. Een zo oorverdovend

applaus heb ik eerder of later nooit gehoord. Hij zei dat wij rustig moesten

blijven en de orde bewaren. Degenen die werk hadden, moesten nog vlijtiger

bezig zijn. Voor 23 augustus zou ieder naar huis mogen, tenzij hij zich zou

bezondigen.

De vrijlatingen namen spoedig een aanvang. In de volgorde van het alfabet.

Ieder kon ongeveer weten wanneer het zijn beurt was. Op 1 augustus brachten

zij mij 's ochtends naar de bevrijdingscel. Ze haalden mijn bagage uit het

magazijn. Ik kreeg kleren en een schoenborstel. Ik kwam tegelijk vrij met

dr. Dobai István, een beroemd advocaat, wiens zoon later predikant werd. Ik

was verbaasd dat hij zo grijs was. Maar hij zei met humor: Hoe is het

mogelijk, dat je niet vergrijst en kaal wordt? Hij gaf mij een pet,  want ik

had alleen maar een warme winterpet.

Ik kreeg geen ticket voor het openbaar vervoer, maar 25 lei om van Dej naar

Zalau te reizen. Ik had namelijk toestemming gevraagd naar mijn ouders te

mogen gaan. Want sinds de arrestatie had ik niets meer over mijn gezin

gehoord. Wel hadden mij valse berichten bereikt dat het niet meer ter plekke

leefde.

In de namiddag vertrok de trein voor mijn neus. De volgende ging pas 's

avonds laat. Ik stapte in een bus en ging naar de pastorie van Dej. De

voorzitter van de classis, Bányai László was nog thuis. Hij zou net in het

huwelijk treden. Ik vroeg hem in zijn kantoor te mogen blijven en verzocht

om een Bijbel. Gedurende zes en een half jaar had ik die niet in handen

gehad. Voor de busticket vroeg ik 50 bani, maar ik kreeg 25 lei. In volle

rust en innig biddend, las ik -door eenvoudig de Bijbel open te slaan- drie

teksten. Deze versterkten mij bijzonder. Het waren Psalm 119:50-65, Jesaja

12: 1-6 en Jeremia 33:1-11. De Heere heeft inderdaad grote dingen gedaan.

Hij wekt ook vandaag nog de doden op. Hij hield gedurende zo'n lange tijd de

wacht over een gebrekkig leven. Ds. Visky had gelijk, toen hij drie jaar

eerder één maand samen waren in de gevangenis: "János, jij bent hier wonder

nummer 1." Hij vroeg mij destijds: "Wat is de grootste belevenis voor jou in

je gevangenisjaren?" Ik zei: "Calvijn had gelijk boven Luther, toen hij de

nadruk legde op de genade en niet op het geloof." Er bestond toen genade,

ook als het geloof nergens te vinden was.

In de stilte van de nacht en terwijl de bloemen heerlijk geurden, werd ik

als op engelenvleugels naar het huis van mijn ouders in Zalau gebracht. De

oude hond leefde nog. Ik hoopte des te meer ook mijn ouders nog levend aan

te treffen. Het was één uur in de nacht. Ze sliepen diep. Door het half

geopende raam begon ik zachtjes te roepen. Mijn vader werd het eerste

wakker. Het is Jancsi, hoorde ik. Die naam is de 'koosnaam' voor Janos. Ze

maakten licht en deden de deur open. Mijn eerste vraag luidde: "Hoe gaat het

met mijn gezin?" "Dat leeft daar, waar je het hebt achtergelaten." Op zondag

in de vroegte stelden wij een telegram op. Toen mijn vrouw via het meisje

dat de boodschap overbracht mijn woorden: "Ik ben in gezondheid

thuisgekomen; als het mogelijk is, kom samen met de kinderen; János" voelden

zij zoiets als de mensen van Bethanie, toen de al vier dagen dode Lazarus

uit de graf verrees.

In mijn eindeloos schijnende gevangenschap droeg ik meer leed over de

verliezen. Ik was van mijn gezin losgescheurd voor lange tijd, zonder dat ik

over hen zij van mij iets afwisten. Ik werd weggehaald van mijn bibliotheek

en boeken. Terwijl ik juist daar als het ware voor leefde. Het maakte dat ik

mij niet verder kon bekwamen in mijn vak en mijn kennis niet kon

ontwikkelen. Ik kon de zorg voor de opvoeding van mijn kinderen niet dragen.

Ik was niet in staat ze te zien in de liefste periode van hun leven. Ze

waren beroofd van de vaderlijke opvoeding.

Er was ook sprake van materiële nadelen. Hoewel ik minder verlies lees dan

anderen. Mijn vrouw verloor haar goede baan en ik zeven dienstjaren. Mijn

gezondheid liep terug, maar ik mocht nog twintig jaar in een kleine gemeente

dienen. Dat was eigenlijk een bijzonder wonder Gods. Het ging boven mijn

krachten. Ik moest altijd meer doen dan ik eigenlijk kon. Maar de Heere

toonde zich bijzonder genadig.

Ik mocht als predikant gaan werken in een klein dorp met zuivere lucht bij

Huedin met de naam Alunis. Mijn vrouw stond in zelfopoffering naast mij.

Maar ook haar gezondheid moest het afleggen. Ze kreeg hart- en rugproblemen.

Zo moest ik op 62-jarige leeftijd met emeritaat.

Ik ben mij pas later bewust geraakt van de voordelen en de winst. Zoals de

Bijbel daarover spreekt in Hebreën 12:11: "En alle kastijding, als die

tegenwoordig is, schijnt geen zaak van vreugde, maar van droefheid te zijn;

doch daarna geeft zij van zich een vreedzame vrucht der gerechtigheid

degenen, die door dezelve geoefend zijn." Het staat vast: "Degenen, die God

liefhebben, werken alle dingen mede ten goede" (Romeinen 8:28). Ik werd mij

ook bewust dat ik het vreemd gevonden zou hebben vrij te blijven terwijl

anderen waren opgesloten, die door mij tot levend geloof in Jezus Christus

waren gekomen. Hoe zou ik hen nog durven aanzien? In het bijzonder de nog

niet gelovige familieleden?

In niet geringe mate heeft tot mijn overleven bijgedragen dat de Heere mij

een vrouw had gegeven die mijn volle vertrouwen had. Dat is boven alle

twijfel verheven. Ik mocht weten dat de opvoeding van mijn kinderen in goede

handen was. Pas later zag ik dat haar gebeden en die van andere gelovige

vrienden tot mijn overleven bijdroeg.

Ik kan in dit leven niet precies alle winst inschatten. Ik weet niet voor

welke gevaren God mij heeft bewaard, waaraan ik mogelijk in een vrij leven

ten prooi gevallen was. Ik probeer maar de winst op te sommen.

Nadat ik het bittere had geproefd, kon ik het zoete veel meer waarderen. Ik

werd bijzonder dankbaar voor de dingen die ik voor mijn gevangenschap niet

opmerkte: de sterren aan de nachthemel, frisse lucht, bloemenvelden, de

schoonheid van de natuur. Ik was erg dankbaar dat mijn ziekelijke ingewanden

goede en geschikte voeding ontvingen. Ik verlangde niet naar lekkernijen. Ik

werd echter dankbaar voor een zure augurk, uien en knoflook. Maar voor alles

verheugde ik mij na een zo lange 'vastentijd', voor het geschreven Woord van

God, dat ik vanaf heden niet alleen in mijn moedertaal, maar ook in andere

talen kon bestuderen. Ik ben een dankbaar mens geworden. Want alleen een

dankbaar mens kan een blij en gelukkig mens zijn.

De 'gevangenisuniversiteit' telde twee belangrijke vakken: ootmoed en

lankmoedigheid. Ik ben vaak gezakt. Toch leerde ik iets aan in deze tijd.

Dat was zeer nuttig voor het gezin, de kerk en het maatschappelijk leven.

Ik kreeg vele goede contacten met gelovige broeders. Niet alleen met

gereformeerden. Dit bleef bestendigd, zowel binnens- als buitenslands. Vele

zielen uit westen wendden zich tot ons, omdat zij hoorden van ons lijden

voor de Heere en geestelijke gemeenschap met ons zochten. De Heere vergoedde

ons rijkelijk, ondanks het feit dat anderen zich daarom van ons vervreemden.

Daarvan was ook sprake onder bloedverwanten en collega's. Het hing ervan af,

of iemand in geestelijk opzicht dichter bij de beul stond of bij het offer.

Door alle ellende ben ik tot diepere zelfkennis gekomen. Net als het volk

Israël gedurende de woestijnreis. "En gij zult gedenken aan al de weg, die u

de HEERE uw God deze veertig jaar in de woestijn geleid heeft; opdat Hij u

verootmoedigde, om u te verzoeken, om te weten wat in uw hart was, of gij

Zijn geboden zoudt houden of niet" (Deuteronomium 8:2). Ik moest leren

beseffen wat Franciscus van Assisi inzag: Heere, wie bent U, en wie ben ik?

Voor de tijd van de gevangenschap prees ik het lijden voor de Heere in

martelaarschap aan. Maar toen ik zelf die weg moest gaan, ben ik vaak in

opstand gekomen! Hoe vaak was ik niet boos over het feit dat de Heere onze

vijanden zoveel zeggenschap en macht over had gegeven en ons aan hen

uitgeleverd had. En daarover dat Hij onze vijanden niet eerder, voor onze

ogen, bestrafte. Maar Hij vertraagt Zijn de belofte niet. Evenmin als Zijn

wraak.

Niet alleen Goiciu, maar ook Bartos en Bihari overleden voordat wij

vrijkwamen. Macskasi overleed kort na zijn emeritaat. Hij werd begraven door

de voorzitter van onze classis, Csutak Csaba met 2 Korinthe 5:1: "Want wij

weten dat, zo ons aardse huis dezes tabernakels gebroken wordt, wij een

gebouw van God hebben, een  huis niet met handen gemaakt, maar eeuwig, in de

hemelen."

Een verschrikkelijk einde kreeg Cocosatu, de beruchte Somlea en wie weet nog

hoevelen onder de beulen. "Zij zijn gestorven, die de ziel van het Kindeke

zochten." Mattheüs 2:20.

Mijn zoons waren zeven en zes jaar oud, toen ik vrijkwam. Ik beschouw het

als een geschenk van God, dat ze allebei tot geloof zijn gekomen en hun

leven in dienst van de Heere besteden. Ze werden predikant. Daar kozen zij

voor, toen de dictatuur nog de toon aangaf. Ze bleken bereid ook de

vervolging die ze moesten doorstaan te aanvaarden. Het is geen geringe

blijdschap voor een predikant, als zijn kinderen niet alleen vrienden, maar

medebroeders in de bediening mogen zijn.

De geleerde talen bleken van groot nut. Niet alleen het Roemeens. De Duitse

taal is erg belangrijk voor het onderhouden van contact met westerse

broeders. Zo ook het Frans en Engels. Door mij talenkennis mocht ik voor

veel mensen dienstbaar zijn.

De mensen uit de werkkampen leerden duizenden anderen kennen. Als celbewoner

kwam ik toch ook met ongeveer 600 mensen in aanraking. Zo bleek het mogelijk

mij een beeld te vormen van kerken, volken en partijen. Ik kon het

communisme 'van binnen' leren kennen. Dus in zijn volle realiteit. Dit had

ik nodig om alle illusies kwijt te raken. Ik zei al in 1961 tegen Visky

Ferenc: "Ik weet dat slechts twee soorten mensen communist kunnen zijn:

schurken of stommeriken, of degenen die dat beide zijn.

Het was mogelijk inzicht te krijgen in de grenzeloze liefde van God, maar

ook in Zijn grenzeloze almacht. Hij wekt inderdaad doden op, zowel in

lichamelijk als in geestelijk opzicht. Ikzelf en anderen vormen het bewijs.

Hij is een menslievend God.

Vandaag kijk ik terug naar de gevangenisjaren, als naar een geschenk. Ik

beschouw het zelfs een voorrecht dat ik die weg mocht bewandelen in de

navolging van de als illegaal te boek staande Christus. Aan het eind van

mijn gebrekkig verslag mag ik zeggen en zegevierend juichen: "Hij heeft

alles wel gemaakt." Geloofd zij zijn heilige naam! Amen